Καλοκαιριάτικο «ξεκαθάρισμα» vs ουσιαστικές αλλαγές;

ΤΟΥ ΛΕΩΝΙΔΑ ΧΑΤΖΗΛΟΪΖΟΥ*

Ο θεσμός του Γενικού Ελεγκτή είναι απόλυτα απαραίτητος και μπορεί να αποτελέσει φορέας κάθαρσης ενός σαθρού και διεφθαρμένου κράτους. Δεν είναι τυχαία που στην αντίληψη του κόσμου η Κύπρος βρίσκεται σε αρκετά χαμηλό επίπεδο  όσον αφορά τη διαφθορά. Μόνο σε 10 από τις 27 Ευρωπαϊκές χώρες πιστεύουν οι πολίτες τους πως έχουν περισσότερη διαφθορά από την Κύπρο (Corruption Perceptions Index 2017). Αν μελετήσουμε πιο προσεκτικά τις χώρες θα δούμε πως αυτές που έχουν αξιοζήλευτη Παιδεία και άριστα μαθησιακά αποτελέσματα, φιγουράρουν στην κορυφή της λίστας: Δανία, Φινλανδία, Σουηδία κ.ά. Στις δύσκολες οικονομικές συνθήκες που μαστίζουν τον τόπο μας, η καταπολέμηση της διαφθοράς, της φοροδιαφυγής, του ρουσφετιού και της ατιμωρησίας είναι ίσως η μόνη σανίδα σωτηρίας. Ο Γ.Ε. πρέπει και οφείλει να συνεχίσει να επιτελεί το έργο του, πάντα με γνώμονα το καλό του τόπου.

Νέα στοιχεία στο φως της δημοσιότητας έφερε ο Γενικός Ελεγκτής όσον αφορά το κυπριακό εκπαιδευτικό σύστημα και τη σύγκρισή του με τους μέσους όρους του ΟΟΣΑ, της ΕΕ και δύο άλλων κρατών, της Εσθονίας και της Σλοβενίας. Τα στοιχεία που παρέθεσε ο Γενικός Ελεγκτής ήταν αποσπάσματα από μελέτη που εκπονήθηκε τον Φεβρουάριο του 2017 από ανεξάρτητο ελεγκτικό οίκο και αφορούσαν την έκταση της σχολικής χρονιάς σε βδομάδες, τον μέσο εβδομαδιαίο διδακτικό χρόνο των εκπαιδευτικών σε ώρες, τον μέσο ετήσιο διδακτικό χρόνο των εκπαιδευτικών σε ώρες, την αναλογία των μαθητών ανά εκπαιδευτικό και την αναλογία μαθητών ανά τάξη[i].

Δε γνωρίζω τι άλλο μπορεί να περιείχε η συγκεκριμένη έκθεση του ανεξάρτητου ελεγκτικού οίκου, αφού δε δόθηκε στη δημοσιότητα, αλλά δεν μπορώ να αντιληφθώ πως 4 αριθμοί  για κάθε χώρα μπορούν να μας οδηγήσουν σε χρήσιμα συμπεράσματα, με βάση τα οποία να προβούμε σε μεταρρυθμίσεις στη δημόσια Παιδεία. Ένα εκπαιδευτικό σύστημα δεν είναι απλά αριθμοί και μέσοι όροι αλλά πίσω του έχει θεσμούς, συγκεκριμένη κουλτούρα και μια κοινωνία που το πλαισιώνει. Από τη στιγμή όμως που ο Γ.Ε. παρουσίασε αυτά τα στοιχεία, οφείλουμε να τα μελετήσουμε με προσοχή και αν χρειαστεί να τα εμπλουτίσουμε ή να τα αντικρούσουμε, κυρίως όσον αφορά τις δύο χώρες που αναφέρονται εκτενώς, την Εσθονία και τη Σλοβενία.

Τα στοιχεία του εκδοτικού οίκου έχουν ληφθεί από την έκθεση του ΟΟΣΑ «Education at a Glance» και από το δίκτυο Ευρυδίκη αλλά φαίνεται να αγνοούν κάποιες παραμέτρους. Παρουσιάζω ένα άλλο πίνακα με στοιχεία από την ίδια έκθεση, για τη Δημοτική:(Πίνακας 1)

Με βάση τη διάρκεια του σχολικού έτους και τον συνολικό διδακτικό χρόνο μπορούμε να υπολογίσουμε τον διδακτικό χρόνο ανά ημέρα, όπως εξάλλου τον υπολογίζει με τα ίδια στοιχεία και ο ΟΟΣΑ. Όπως βλέπετε, μπορεί η διάρκεια του σχολικού έτους να είναι πιο σύντομη για τους μαθητές στην Κύπρο από τον μέσο όρο των χωρών της ΕΕ και του ΟΟΣΑ όμως τα παιδιά κάνουν περισσότερο μάθημα, τόσο σε καθημερινή βάση όσο και συνολικά. Σε σχέση με τα δύο παραδείγματα του ελεγκτικού οίκου, την Εσθονία και τη Σλοβενία, οι μαθητές δημοτικού στην Κύπρο κάνουν περίπου ενάμιση διδακτική ώρα περισσότερο μάθημα την ημέρα. Στην έκθεση του ΟΟΣΑ μάλιστα αναφέρει πως τα 2/5 των χωρών κάνουν μάθημα λιγότερο από 4 ώρες την ημέρα (περίπου 20 χώρες). Στην Κύπρο τα παιδιά του δημοτικού κάνουν 4.67 ώρες την ημέρα.

Ένα άλλο σημαντικό δεδομένο για την Εσθονία και τη Σλοβενία είναι πως οι μαθητές δεν ακολουθούν το ίδιο ωρολόγιο πρόγραμμα σε όλες τις τάξεις. Συγκεκριμένα, ενώ στην Κύπρο τα παιδιά από την πρώτη μέχρι την έκτη τάξη κάνουν 821 ώρες μάθημα, στην Εσθονία στις πρώτες τρεις τάξεις κάνουν συνολικά 1785 ώρες μάθημα, στις επόμενες τρεις 2179 ώρες και στο Γυμνάσιο 2468 ώρες. Το πρόγραμμα της Εσθονίας προνοεί κατακόρυφη ευελιξία, δηλαδή οι κεντρικές αρχές καθορίζουν τον συνολικό διδακτικό χρόνο και τα σχολεία/τοπικές αρχές αποφασίζουν πόσο χρόνο θα κατανείμουν σε κάθε τάξη. Από την άλλη, στη Σλοβενία οι ώρες που κάνουν μάθημα τα παιδιά σε κάθε τάξη είναι: Α τάξη - 581 ώρες, Β τάξη - 660, Γ τάξη - 686, Δ τάξη - 686, Ε τάξη - 739, Στ τάξη - 739, Α Γυμνασίου - 778, Β Γυμνασίου – 791 και Γ Γυμνασίου – 728 ώρες. Ο χρόνος διδασκαλίας ανά τάξη δε διαφοροποιείται μόνο σε αυτές τις χώρες αλλά στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες. Τα πρωτάκια στην Κύπρο κάνουν 240 ώρες τον χρόνο περισσότερο μάθημα από τα παιδάκια της Σλοβενίας. Περίπου 2 διδακτικές περιόδους την ημέρα! Επιπρόσθετα, στη Σλοβενία τα παιδάκια της πρώτης τάξης διδάσκονται από τη δασκάλα τους, όμως τη μισή μέρα είναι παρούσα και μια δεύτερη εκπαιδευτικός, η οποία συνήθως είναι νηπιαγωγός.

Όσον αφορά την Ειδική Εκπαίδευση τα παιδιά (με ακουστικές δυσκολίες, προβλήματα όρασης, ακοής, λόγου, σωματικές αναπηρίες, προβλήματα σε συγκεκριμένα αντικείμενα, μακροχρόνιες ασθένειες, αυτισμός και προβλήματα συναισθηματικά ή συμπεριφοράς) είτε εντάσσονται στο πρόγραμμα του σχολείου ακολουθώντας το κανονικό πρόγραμμα ή ειδικά προσαρμοσμένο πρόγραμμα, είτε εγγράφονται σε ειδικά σχολεία. Τάξεις του νηπιαγωγείου στη Σλοβενία δεν μπορούν να περιλαμβάνουν περισσότερα από δύο παιδιά ειδικής και συνήθως τέτοια τμήματα περιέχουν λιγότερα παιδιά. Το ίδιο ισχύει και στη Δημοτική και Μέση εκπαίδευση. Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός πως τη σχολική χρονιά 2013 – 14 υπήρχαν 774 παιδιά με συναισθηματικά προβλήματα και προβλήματα συμπεριφοράς καταγεγραμμένα. Από αυτά, τα 187 ήταν σε σχολεία με προσαρμοσμένο πρόγραμμα και 587 σε ειδικά σχολεία, καταμοιρασμένα σε 73 τάξεις (8 παιδιά ανά τάξη). Τέλος, οι διευθυντές στα σχολεία της Σλοβενίας έχουν διπλό ρόλο: του παιδαγωγικού ηγέτη και του εκτελεστικού διευθυντή. Σύμφωνα με στοιχεία του 2015 από το Υπουργείο της Σλοβενίας, δεν υπάρχει καμία αναφορά σε διδακτικό χρόνο του διευθυντή, σε καμία βαθμίδα της εκπαίδευσης, αφού επικεντρώνονταιστην επιτέλεση των διοικητικών τους καθηκόντων.

Όσον αφορά τα διαλείμματα η έκθεση αναφέρει πως: «στις χώρες του ΟΟΣΑ τα μικρά διαλείμματα είναι συνήθως 10-15 λεπτά και πως στα μεγαλύτερα διαλείμματα οι μαθητές τρώνε πρόγευμα ή μεσημεριανό και επιτηρούνται από τους εκπαιδευτικούς. Στη Δημοτική εκπαίδευση τα μεγάλα διαλείμματα είναι σύνηθες φαινόμενο και σε αρκετές περιπτώσεις υποχρεωτικά και μέρος του χρόνου διδασκαλίας». Για παράδειγμα ενώ στην Ισπανία τα παιδιά κάνουν μάθημα 4.5 ώρες την ημέρα, με βάση τα στοιχεία οι δάσκαλοι φαίνεται να διδάσκουν 5 ώρες την ημέρα. Επομένως, στον διδακτικό χρόνο των εκπαιδευτικών της Ισπανίας έχει προστεθεί και ο χρόνος κατά τον οποίο εκτελούν παιδονομία. Στις σημειώσεις της έκθεσης του ΟΟΣΑ επιβεβαιώνεται αυτό το σημείο αφού αναφέρεται (σελ. 380-381): «However, at the pre-primary and primary levels, short breaks (of ten minutes or less) are included in the teaching time if the classroom teacher is responsible for the class during these breaks».

Τα στοιχεία που δηλώνει η κάθε χώρα είναι πάντα υποκειμενικά αφού όπως αναφέρεται στην έκθεση:

-   Στην Προδημοτική και Δημοτική εκπαίδευση αρκετές χώρες δηλώνουν και την παιδονομία ως διδακτικό χρόνο των εκπαιδευτικών.

-   25% των χωρών στην Προδημοτική εκπαίδευση δεν μπορούν να διαχωρίσουν τις μέρες που αφιερώνονται σε σεμινάρια, εξετάσεις και επαγγελματική ανάπτυξη και τον δηλώνουν ως διδακτικό.

-   60% των χωρών στη Μέση Εκπαίδευση δεν μπορούν να διαχωρίσουν τις μέρες των εξετάσεων από τις μέρες διδασκαλίας και έτσι δηλώνουν τις εξετάσεις ως διδακτικό χρόνο.

Με βάση τα δεδομένα αυτά φαίνεται πως είτε ο ελεγκτικός οίκος δεν συμπεριέλαβε αυτά τα σημαντικά στοιχεία στην έκθεσή του είτε ο Γ.Ε. έκρινε πως δεν είναι ουσιώδη. Αν οι συνάδελφοι της Προδημοτικής εκπαίδευσης υπολογίσουν τις ώρες παιδονομίες και οι συνάδελφοι της Μέσης τον χρόνο των εξετάσεων, όπως γίνεται σε αρκετές χώρες, τότε ο διδακτικός τους χρόνος θα αυξηθεί σημαντικά. Αυτή δεν είναι μια σημαντική παράμετρος; Με βάση τον κώδικα δεοντολογίας της Ελεγκτικής Υπηρεσίας: "Οι ελεγκτές θα πρέπει να διασφαλίζουν ότι τα αποδεικτικά στοιχεία που υποστηρίζουν την έκθεση ελέγχου είναι κατάλληλα σε ποιότητα και ποσότητα, ώστε να υποστηρίζονται πειστικά τα τελικά συμπεράσματα". Δυστυχώς τα στοιχεία αυτά δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για συγκρίσεις επειδή αν το επιχειρήσουμε θα συγκρίνουμε ανόμοια πράγματα. Γίνεται για παράδειγμα να συγκρίνουμε τον διδακτικό χρόνο των Ισπανών εκπαιδευτικών μαζί με την παιδονομία, με τον διδακτικό χρόνο τον Κυπρίων εκπαιδευτικών μόνο, χωρίς την παιδονομία; Αυτό, με βάση τα στοιχεία στις υποσημειώσεις των εκθέσεων του ΟΟΣΑ, συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό.

Στην έκθεση του ελεγκτικού οίκου συμπεριλήφθηκε και ο «φτωχός συγγενής» της εκπαίδευσης στην Κύπρο, η Προδημοτική εκπαίδευση. Στην Εσθονία για κάθε 12 παιδιά αναλογεί 1 νηπιαγωγός ενώ ο μέγιστος αριθμός παιδιών ανά τάξη είναι 24. Στη Σλοβενία για κάθε 11 παιδιά αναλογεί 1 νηπιαγωγός ενώ ο μέγιστος αριθμός παιδιών ανά τάξη είναι 22, όμως αρκετές φορές επιτρέπεται μέχρι 24. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στη Φινλανδία, όπου για κάθε 7 παιδιά αναλογεί 1 νηπιαγωγός (ή βοηθητικό προσωπικό). Στην Κύπρο αναλογεί 1 νηπιαγωγός για κάθε 25 παιδιά και ο μέγιστος αριθμός ανά τάξη είναι 25. Η Κύπρος παίρνει την αρνητική πρωτιά σε αυτό τον τομέα αφού είναι η μοναδική χώρα που προνοεί 25 μαθητές ανά εκπαιδευτικό σε όλη την Ευρώπη, με εξαίρεση τα παιδιά άνω των 5 ετών στην Ελλάδα. Ενώ έγινε αναφορά σε αριθμό μαθητών ανά εκπαιδευτικό δεν παρουσιάστηκε αυτή η σημαντική παράμετρος για την Προδημοτική εκπαίδευση.

Πέραν των αριθμών καλά θα ήταν να δούμε και τη δομή αυτών των εκπαιδευτικών συστημάτων. Περίπου οι μισές Ευρωπαϊκές χώρες, ανάμεσα στις οποίες όλες οι Σκανδιναβικές, η Εσθονία και η Σλοβενία που τέθηκαν ως παραδείγματα από τον ανεξάρτητο οίκο, έχουν ενιαία δομή. Δηλαδή, η υποχρεωτική εκπαίδευση παρέχεται από την αρχή μέχρι το τέλος της, χωρίς μετάβαση από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο.

Σύμφωνα με το δίκτυο Ευρυδίκη, στην Εσθονία τα μικρά παιδιά κάνουν 4-5 διδακτικές περιόδους την ημέρα μάθημα, διάρκειας 45 λεπτών. Στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο οι περίοδοι αυξάνονται μέχρι τις 7. Ανάμεσα στις διδακτικές περιόδους κάνουν μικρά 10λεπτα διαλείμματα και ένα μεγάλο για φαγητό (διάρκειας από 20 λεπτά μέχρι 1 ώρα) ανάμεσα στις 10 και στις 12. Το σχολείο ξεκινά συνήθως η ώρα 8 και για το δημοτικό τελειώνει ανάμεσα στις 12 – 1, στο Γυμνάσιο η ώρα 2 και στο Λύκειο από τις 3 μέχρι τις 4. Στην Κύπρο τα παιδιά από την πρώτη μέχρι την έκτη τάξη αρχίζουν το μάθημα 7:45 και τελειώνουν 13:05 και κάνουν 7 40λεπτες περιόδους μάθημα.

Όπως και αρκετές άλλες χώρες της Ευρώπης, η Εσθονία ξεκίνησε το 2014 πρόγραμμα ενδυνάμωσης του κύρους του εκπαιδευτικού, με την ονομασία «σπούδασε δάσκαλος». Το πρόγραμμα έχει υποστηριχθεί με κονδύλια της ΕΕ και επιδιώκει να αναβαθμίσει το κύρος του επαγγέλματος του εκπαιδευτικού. Το πρόγραμμα περιέχει φιλμάκια με διασημότητες που μιλούν για τις σχολικές τους αναμνήσεις, παιδιά που μιλούν για τους δασκάλους τους και εκπαιδευτικούς που εξηγούν γιατί επέλεξαν αυτό το επάγγελμα και τι τους αρέσει σε αυτό. Στην Κύπρο δεν έχει γίνει καμία πρωτοβουλία από το κράτος για το κύρος του επαγγέλματος του εκπαιδευτικού. Μάλλον το αντίθετο αφού οι κατά καιρούς επιθέσεις από τον Υπουργό, Βουλευτές, τον Αρχιεπίσκοπο και διάφορα άλλα δημόσια πρόσωπα έχουν πλήξει ανεπανόρθωτα το κύρος του εκπαιδευτικού.

Επιπρόσθετα, στην ετήσια ανάλυση του Υπουργείου Παιδείας και Έρευνας της Εσθονίας (2017), αναφέρεται πως τα τελευταία χρόνια έχουν αυξήσει τους μισθούς των εκπαιδευτικών έτσι ώστε να είναι ψηλότεροι από τον μέσο μισθό της χώρας. Αυτές οι αυξήσεις θα συνεχιστούν και όπως αναφέρει η έκθεση: «This should send a clear message to teachers and society in general: teachers are important and valued». Επειδή στην Εσθονία αντιμετωπίζουν πρόβλημα με τον χαμηλό αριθμό μαθητών που επιλέγουν το επάγγελμα του εκπαιδευτικού, προσπαθούν να αυξήσουν τους μισθούς. Η έκθεση συνεχίζει: «The good reputation and attractiveness of the profession are also important in ensuring a supply of new teachers. The reputation of teaching must be good and it must be an attractive career choice to many in order to have the chance to choose the best and most suitable candidates for teacher training and then teaching positions. A better wage level guarantees more competition for teacher training and teaching positions, which improves the quality of teachers; and the quality of teaching is higher in countries where teachers’ wages are higher than in similar jobs or jobs requiring similar knowledge». Με λίγα λόγια η καλή φήμη και η ελκυστικότητα του επαγγέλματος σε συνδυασμό με τον μισθό εξασφαλίζουν πως το επίπεδο των εκπαιδευτικών είναι ψηλότερο.

Η πρόσβαση σε στοιχεία και αριθμούς τη σημερινή εποχή είναι εύκολο πράγμα. Μπορεί ο οποιοσδήποτε να πάρει 4-5 αριθμούς και να τους παρουσιάσει με όποιο τρόπο θέλει. Αν θέλουμε πραγματικά να βελτιώσουμε την παιδεία του τόπου, ας δούμε τι είναι αυτό που κάνει τα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα να λειτουργούν, κοιτάζοντας και πέρα από τον τομέα της εκπαίδευσης. Εξίσου σημαντική είναι και η νηπιακη/προσχολική ηλικία και η στήριξη που λαμβάνουν οι γονείς από την πολιτεία. Μεγάλης σημασίας είναι οι υποδομές και οι εγκαταστάσεις που παρέχονται στα παιδιά και τους νεαρούς για υγιή απασχόληση. Τα πανεπιστήμια και ο τρόπος εισαγωγής των μαθητών σε αυτά, το πρόγραμμα σπουδών, η φιλοσοφία. Δεν μπορούμε με ένα καλοκαιριάτικο εξορθολογισμό να φτιάξουμε τα πάντα. Χρειάζονται ριζικές τομές που να είναι αποτέλεσμα προβληματισμού και διαλόγου και όχι λύσεις της στιγμής. «Ο κόσμος δεν έχει ελπίδα όσο οι άνθρωποι αντί για αντιπλημμυρικά έργα φτιάχνουν κιβωτούς».