ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Κ. ΠΕΡΣΙΑΝΗ*
Ένα από τα πολλά θέματα που συζητήθηκαν κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής κρίσης τους τελευταίους τρεις μήνες στην Κύπρο ήταν και το θέμα της παιδείας: τι είναι παιδεία, σε τι διαφέρει από την εκπαίδευση και τη μόρφωση, τι είδους παιδεία θέλουμε, μπορεί η παιδεία να βοηθήσει την κοινωνία να βελτιωθεί και πώς, δίνει την αναγκαία σημασία το εκπαιδευτικό μας σύστημα στην παιδεία και αν όχι, γιατί, έχουν συμβάλει τα πανεπιστήμιά μας τόσα χρόνια που λειτουργούν σε κάποια αναβάθμιση της στάθμης της παιδείας μας, και άλλα πολλά.
Υπήρξαν μάλιστα πολλοί δημοσιογράφοι και σχολιαστές που απέδωσαν την κρίση στα υπάρχοντα ελλείμματα παιδείας, εννοώντας μ’ αυτό ότι, αν υπήρχε ικανοποιητική παιδεία στην Κύπρο, δεν θα αναφυόταν τέτοια κρίση ή, τουλάχιστο, δεν θα αφηνόταν να πάρει αυτές τις διαστάσεις. Είναι σημαντικό, επομένως, νομίζω, να γίνει μια προσπάθεια καλύτερης κατανόησης της έννοιας παιδεία και της σημασίας της για μια χώρα σαν την Κύπρο και τον λαό της και να τεθεί εντονότερα το ερώτημα σχετικά με τον βαθμό στον οποίο εκτιμά τελικά η κοινωνία μας την παιδεία.
Το θέμα της προσφοράς παιδείας είναι σύνθετο και περίπλοκο, γιατί δεν προϋποθέτει απλή διδασκαλία γνώσεων αλλά σύνθετες πνευματικές και συναισθηματικές διεργασίες από τον μανθάνοντα, όπως εμβάθυνση στη γνώση, αναστοχασμό, ενσυναίσθηση, εμπλουτισμό και καλλιέργεια της ψυχής, αισθητική καλλιέργεια, αυτοσυνείδηση και αυτοέλεγχο. Από την άλλη, είναι θέμα πολύ ευρύ, αφού έχει σχέση με την παράδοση, το ήθος ζωής και την κουλτούρα ενός λαού, καθώς και με τις αντιλήψεις του για τον άνθρωπο και την πολιτεία. Οι αρχαίοι Έλληνες μιλούσαν για «παιδαγωγούσα πολιτεία» και πίστευαν ότι στην παιδεία των πολιτών συνέβαλλαν σημαντικά τόσο οι νόμοι της πολιτείας, οι αποφάσεις των δικαστηρίων και οι πολιτικές συγκεντρώσεις και οι συνεδρίες της βουλής και του δήμου όσο και οι γιορτές και οι πανηγύρεις και οι θεατρικές παραστάσεις (ονομάζονταν διδασκαλίαι).
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η παιδεία περιλαμβάνει τρεις διαστάσεις: τη βαθιά καλλιέργεια του νου, την καλλιέργεια και τον εμπλουτισμό της ψυχής, και την καλλιέργεια ήθους, αυτοσυνείδησης και αυτοελέγχου.
Η καλλιέργεια του νου περιλαμβάνει, πρώτο, απόκτηση πλούσιου πνευματικού περιεχομένου, δεύτερο, κατανόηση και εκτίμηση του παρελθόντος και του εθνικού και παγκόσμιου πολιτισμού, τρίτο, υψηλή αίσθηση της αξίας του ανθρώπου και της ανθρώπινης ζωής και, τέταρτο, σεβασμό προς τον ορθό λόγο και το δίκαιο. Αυτός ο πνευματικός εξοπλισμός, που αποκτάται βέβαια με σφαιρική διά βίου παιδεία, μπορεί να βοηθήσει τους πολίτες να αποκτήσουν πνευματική ανεξαρτησία, να έχουν δηλαδή κριτική σκέψη, δική τους άποψη και να μπορούν να την αρθρώνουν, να κατανοούν καλύτερα τον κόσμο μέσα στον οποίο ζουν, καθώς και τη ζωή και το νόημά της, και να ζουν συνειδητά και ενεργά.
Η καλλιέργεια της ψυχής περιλαμβάνει την ευαισθητοποίηση και τον εξευγενισμό της ψυχής, τον συναισθηματικό εμπλουτισμό, τη συναισθηματική ωριμότητα και ευφυϊα και την αισθητική αγωγή. Η καλλιέργεια αυτή μπορεί να συμβάλει στην πληρότητα της ζωής που ζει κάποιος, γιατί με αυτή βρίσκει και άλλες πηγές χαράς και ευχαρίστησης πέραν της ικανοποίησης των κοινών φυσικών αναγκών και, επομένως, και στην αύξηση της προσωπικής ευτυχίας. Αρκεί να φανταστεί κανείς πόσο διαφορετικά νιώθει και τι αίσθηση της ζωής έχει ένας άνθρωπος που έμαθε να απολαμβάνει την ανάγνωση κλασικών βιβλίων, την ακρόαση βυζαντινών ύμνων και συναυλιών με έργα κλασικών μουσουργών, την παρακολούθηση θεατρικών έργων της ποιότητας των τραγωδιών του Σοφοκλή και του Σαίξπηρ και την αισθητική απόλαυση της ομορφιάς της φύσης και των εικαστικών τεχνών, σε σύγκριση με εκείνους που δεν έμαθαν αυτού του είδους τις πνευματικές χαρές.
Η τρίτη καλλιέργεια, δηλαδή η απόκτηση ήθους, αυτοσυνείδησης και αυτοελέγχου, αποτελεί προϋπόθεση για την ποιοτική αναβάθμιση της προσωπικής και κοινωνικής ζωής, τον εξανθρωπισμό και την υιοθέτηση ενός τρόπου ζωής που να εναρμονίζεται προς τις αποδεκτές ηθικές αρχές της χώρας. Με την απόκτηση αυτοσυνείδησης και αυτοελέγχου ο άνθρωπος παύει να είναι έρμαιο των ενστίκτων και των στιγμιαίων παρορμήσεων του, ενεργεί με σοβαρότητα, σύνεση και περίσκεψη και αποφεύγει να προκαλεί οικογενειακές και κοινωνικές καταστάσεις που μπορούν να προκαλέσουν σε άλλους, συχνά δικούς του ανθρώπους αλλά και στον εαυτό του, ψυχική αναστάτωση, μιζέρια και δυστυχία.
Η παιδεία και στις τρεις διαστάσεις της είχε πάντοτε μεγάλη σημασία, απέκτησε όμως πολύ μεγαλύτερη σήμερα στη σημερινή μετανεωτερική εποχή λόγω των πολλών μεταλλάξεων που έφεραν στον κόσμο οι νέες αντιλήψεις και στάσεις και κυρίως η εξαφάνιση του φόβου του Θεού ,του φόβου του ελέγχου της κοινωνίας και του φόβου της πολιτείας. Αυτή η εξέλιξη προκάλεσε φυσιολογικά στον σημερινό άνθρωπο φοβερό εγωιστικό ατομικισμό και την εντύπωση ότι δικαιούται απεριόριστη ελευθερία, με αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος των ανθρώπων να κάνουν κατάχρησή της προκαλώντας μεγάλη δυστυχία στους υπόλοιπους. Ειδικά στην Κύπρο, όπου διάφοροι παράγοντες και κυρίως η εισαχθείσα νέα κουλτούρα συνέβαλαν στην εγκατάλειψη του παλιού αγαπημένου κοινωνικού ιδανικού της ανθρωπιάς και στην πρόσληψη ενός παράλογου, παρανοϊκού και γελοίου εγωισμού, η ανάγκη για περισσότερη σοβαρότητα, μέτρο, αλληλοσεβασμό, «ανθρώπινη» συμπεριφορά, και επιδίωξη κάτι του υψηλού που να υπερβαίνει το προσωπικό συμφέρον, υπογραμμίστηκε ακόμα περισσότερο.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο μπορούμε ίσως να διερωτηθούμε σε ποιο βαθμό τα ελλείμματα αυτά παιδείας συνέβαλαν ή περιέπλεξαν ή επιδείνωσαν την πρόσφατη εκπαιδευτική κρίση. Αυτό ασφαλώς είναι πολύ δύσκολο να το κάνουμε. Μπορούμε όμως ίσως να εικάσουμε ότι πιθανό, αν τα ελλείμματα παιδείας ήταν λιγότερα, θα επικρατούσε από την αρχή ψυχραιμότερη και πιο ορθολογιστική κατανόηση και στάθμιση της κατάστασης και των δεδομένων, θα αποφεύγονταν οι απρεπείς δηλώσεις και οι προσωπικές αντεγκλήσεις και επιθέσεις, τα θέματα που θα συζητούνταν θα αφορούσαν περισσότερο στους μαθητές και στο καλό τους παρά στο καλό των πρωταγωνιστών της σύγκρουσης, και θα επιδεικνυόταν και από τις δυο πλευρές μεγαλύτερη προθυμία για συμβιβασμό.
*Πρώην Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου
